Δημοκρατία ή (οχλο-)δημοκρατία: με αφορμή τις αντιδράσεις στα αποτελέσματα των αμερικάνικων εκλογών

Νέα Πολιτική

Ο πατέρας του αμερικάνικου έθνους George Washington ανάμεσα στη Νίκη, δεξιά, και την Ελευθερία, αριστερά. Λεπτομέρεια από το έργο «Η Αποθέωση του Washington» του Κωνσταντίνου Μπρουμίδη, στον κεντρικό θόλο του Καπιτωλίου των ΗΠΑ.

Της ανακοίνωσης των αποτελεσμάτων των αμερικάνικων εκλογών, συνοδευόμενη από την ανέλπιστη νίκη του υποψήφιου των Ρεπουμπλικάνων Donald J. Trump, παράλληλα με την επίτευξη της πρωτοφανούς πλειοψηφίας του κόμματος σε Βουλή και Γερουσία, ακολούθησε μια σειρά γεγονότων πρωτοφανής όσο και δυσάρεστη για τα αμερικάνικα δεδομένα: πλήθη πολιτών ορμώμενων από «προοδευτικά» και «δημοκρατικά» αισθήματα, ξεκίνησαν βίαιες διαδηλώσεις μην αναγνωρίζοντας την εκλογή του νέου «ρατσιστή», «σεξιστή» και «ομοφοβικού» Προέδρου, καλώντας το Δημοκρατικό κόμμα σε ενότητα και ζητώντας την άμεση ανατροπή του, αδιαφορώντας για κάθε συνταγματικό και νομικό θεσμό.

Στο ίδιο μήκος κύματος ένας μεγάλος αριθμός «διανοούμενων», «καλλιτεχνών» και ευρύτερα «ευαίσθητων» μελών και μη του Δημοκρατικού κόμματος άρχισαν να αμφισβητούν όλο και πιο έντονα τα ίδια τα θεμέλια της αμερικάνικης ομοσπονδίας. Η Hillary Clinton, αντίπαλος του Trump στην εκλογική αυτή αναμέτρηση είχε λάβει μερικές χιλιάδες ψήφους παραπάνω από τον νυν Πρόεδρο, με τον τελευταίο όμως να κερδίζει χάριν της πλειοψηφίας των υποστηρικτών του στο εκλεκτορικό σώμα. Αυτό αρκούσε για τους παραπάνω «ευαίσθητους» στο να προτείνουν την κατάργηση αυτού του «απαρχαιωμένου» και «άχρηστου» θεσμού του 18^ου αιώνα, ο οποίος κατ’ αυτούς δεν μπορεί να συμβαδίζει με το σήμερα, της λαϊκής κυριαρχίας. Ξεχνώντας οι ίδιοι, ως ετερόκλητοι υποστηρικτές της συνταγματικής φιλελεύθερης δημοκρατίας, που μπορεί να οδηγήσει η απόρριψη αυτή των θεσμών χάριν της «ανόθευτης» έκφρασης της λαϊκής κυριαρχίας.

Αν είναι κάτι που ξεχωρίζει ένα συνταγματικό δημοκρατικό καθεστώς από μία ευμετάβλητη οχλοκρατία -η οποία μπορεί να οδηγήσει σε ένα τυραννικό καθεστώς- δεν είναι παρά η πίστη και η υπακοή του πολιτικού συστήματος σε ένα σύνολο αμετάβλητων πολιτειακών θεσμών. Η κυριαρχία ανήκει ναι μεν στον λαό, ασκείται δε όπως ορίζεται από το Σύνταγμα, τη μεγαλύτερη κληρονομιά των διαφωτιστών του 18^ου αιώνα στον σύγχρονο κόσμο. Πόσο μάλλον οι Ηνωμένες Πολιτείες, η πρώτη σύγχρονη αβασίλευτη Δημοκρατία και εκ των πρώτων συνταγματικών κρατών στον κόσμο (με ένα Σύνταγμα που συνεχίζει να επιβιώνει πάνω από δύο αιώνες), που στα τόσα χρόνια ύπαρξης τους ως κράτος δεν έχουν συναντήσει ακόμη πολιτειακό χάος ή τυραννία, παρά την ταραχώδη τους ιστορική διαδρομή.

Το ερώτημα για διάκριση μεταξύ της οχλοκρατίας (ή της δημοκρατίας με αριστοτέλειους όρους) και συνταγματικής πολιτείας, ξεκινάει από την αρχαία σκέψη και ιδιαίτερα από τη σκέψη του Αριστοτέλη, τέθηκε δε αρκετά έντονα μεταξύ των ιδρυτικών πατέρων (founding fathers) των ΗΠΑ, όταν κλήθηκαν να σχεδιάσουν το διοικητικό καθεστώς της νεαρής Δημοκρατίας. Η έννοια της αβασίλευτης Πολιτείας (Republic) αποτέλεσε το θεμέλιο του νέου πολιτικού καθεστώτος, στηριγμένη στα ιδεώδη της ατομικής και οικονομικής ελευθερίας, της πολιτικής αρετής καθώς και στην απόρριψη της διαφθοράς των μοναρχικών και κληρονομικών καθεστώτων. Το ζήτημα του τρόπου άσκησης της λαϊκής κυριαρχίας βρήκε τους πατέρες διαιρεμένους. Μια σημαντική μερίδα εξ αυτών εκπροσωπούμενη από τους Benjamin Franklin, Thomas Paine και Thomas Jefferson υπερασπίστηκε έντονα την αρχή της ισότιμης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, απέναντι στον μετέπειτα Πρόεδρο John Adams και τον πρώτο θησαυροφύλακα της Ένωσης Alexander Hamilton που υποστήριζαν ένα σύστημα εξουσίας στο οποίο η ψήφος κάποιων ορισμένων ελίτ θα βάραινε περισσότερο από αυτή του κοινού ψηφοφόρου, προσδίδοντας στο ίδιο την αναγκαία σταθερότητα.

Αμφότερες οι πλευρές απέρριπταν παντελώς το σύστημα της άμεσης δημοκρατίας (democracy), ασκώντας έντονη κριτική σε ένα καθεστώς στο οποίο η λαϊκή βούληση αποτελεί τον άμεσο και μοναδικό κριτή και παράγοντα του πολιτεύματος, στο οποίο το ευμετάβλητο και συχνά ανορθολογικό λαϊκό αίσθημα δρα ανεξέλεγκτα πέραν θεσμικών ορίων και άνευ κανονισμών. Παράλληλα έπρεπε να βρεθεί και ένας κατάλληλος τρόπος ώστε η άσκηση της εξουσίας να γίνεται ισότιμα εκ μέρους των πολιτειών, ώστε ούτε οι μεγάλες πληθυσμιακά πολιτείες να ρυθμίζουν τα ομοσπονδιακά ζητήματα αυθαίρετα και αδιαφορώντας για τις μικρές, αλλά και ούτε η ίδια η αρχή της πλειοψηφίας να παραβιάζεται χάριν οποιασδήποτε μειονότητας, όπως προδίδει μεταξύ άλλων και η ύπαρξη ενός διθάλαμου Κογκρέσου, με μία Γερουσία εκφραστή της γηραιάς Ομοσπονδίας και μιας Βουλής Αντιπροσώπων εκφραστή του νεαρού Έθνους.

Το σώμα των εκλεκτόρων που τόσο έντονα κατηγορείται σήμερα, γεννήθηκε για τον ίδιον ακριβώς λόγο. Στη περίπτωση πρώτα της άμεσης λαϊκής ψήφου οι μεγάλες πολιτείες θα καθόριζαν απλά την εκλογή του προέδρου αδιαφορώντας για τις μικρές. Με σημερινά δεδομένα η California, το Texas, η Florida και η Νέα Υόρκη, οι τέσσερις πολυπληθέστερες πολιτείες των ΗΠΑ θα εξέλεγαν πρακτικά τον Πρόεδρο, άσχετα αν οι ίδιες δεν απαρτίζουν πρακτικά παρά το ένα τρίτο του εθνικού εκλογικού σώματος. Στη περίπτωση πάλι που η ψήφος κάθε πολιτείας θεωρούνταν ισότιμη των άλλων, ασχέτως πληθυσμού, πολιτείες πληθυσμού μερικών εκατοντάδων χιλιάδων κατοίκων, όπως το New Hampshire, το Rhode Island, το Vermont και το Maine θα ρύθμιζαν σκανδαλωδώς την εκλογή του προέδρου έναντι πολλών μεγαλύτερων πολιτειών. Αντ’ αυτών επιλέχθηκε κάθε πολιτεία να συμμετέχει στην εκλογή του προέδρου μέσω των εκλεκτόρων της, ο αριθμός των οποίων είναι ίσος με το άθροισμα των αντιπροσώπων και των γερουσιαστών αυτής στο κογκρέσο, συνδυάζοντας έτσι τόσο τον ρόλο της πολιτείας ως μέλος της ομοσπονδίας, όσο και του πληθυσμού της επί του συνόλου, προστατεύοντας έτσι τόσο την Ομοσπονδία από τις πολυπληθείς πολιτείες, όσο και το Έθνος από τις όποιες μειοψηφίες.

Στους θεσμικούς αυτούς μηχανισμούς οφείλεται η αξιοσημείωτη σταθερότητα των Ηνωμένων Πολιτειών στους τόσους κλυδωνισμούς και κινδύνους που έχει αντιμετωπίσει η Ένωση από τις απαρχές μέχρι σήμερα: η λαϊκή βούληση εκφράζεται έμμεσα μέσα από ένα σύστημα ομοσπονδιακής εξουσίας, αντιπροσώπευσης και έμμεσης εκλογής του Προέδρου. Σε ένα ομοσπονδιακό σύστημα στο οποίο οι διάφορες εξουσίες, ομοσπονδιακή και πολιτειακή, εκτελεστική και νομοθετική, πολιτική και δικαστική, αποτελούν αυστηρά διακριτές, αλλά και αλληλοσυμπληρούμενες οντότητες, με τη μία να ελέγχει αλλά και να ισορροπεί έναντι στην αυθαιρεσία της άλλης (checks and balances), όπου οι θεμελιακές αξίες της ανθρώπινης ελευθερίας και αξιοπρέπειας, καθώς και η ενότητα του έθνους δεν μεταβάλλονται από καμία αρχή, ούτε από την ίδια τη συντριπτική πλειοψηφία του εκλογικού σώματος.

Μηχανισμούς μέσα από τους οποίους η λαϊκή κυριαρχία ανάγεται και εκφράζεται δίχως η ίδια να καταστρέφει τον εαυτό της, όπως το εκφράζει εξαιρετικά η φράση του Abraham Lincoln, από τον λόγο της πρώτης του ορκωμοσίας:

«Μια πλειοψηφία η εξουσία της οποίας υπόκειται σε συνταγματικούς ελέγχους και περιορισμούς, η οποία και μπορεί να αλλάζει τη γνώμη της εύκολα μέσα από την ελεύθερη μεταβολή της λαϊκής γνώμης και αισθήματος, αποτελεί τον μόνο πραγματικό κυρίαρχο ενός ελεύθερου λαού.»