Τα παράγωγα

oikonomica

Παράγωγα χρηματοπιστωτικά προϊόντα είναι διμερής συμβάσεις για την πραγματοποίηση ή τη δυνατότητα πραγματοποίησης συναλλαγών σε μελλοντικό χρόνο με προκαθορισμένο τίμημα. Αναφέρονται πολλές φορές και σαν προθεσμιακά συμβόλαια. Ένα από τα δύο συμβαλλόμενα μέρη καταβάλει ένα αντίτιμο στο παρόν με αντάλλαγμα την πραγματοποίηση μιας προκαθορισμένης συναλλαγής στο μέλλον. Οι κύριες κατηγορίες παραγώγων είναι τα συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης (futures), τα δικαιώματα (options) και τα συμβόλαια ανταλλαγής (swaps). Τα αντικείμενα της συναλλαγής μπορεί να είναι μετοχές, ομολογίες, συνάλλαγμα ή εμπορεύματα.

Τα συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης (futures) αποτελούν νομικά δεσμευτικές συμφωνίες μεταξύ δύο συμβαλλόμενων μερών, εκ των οποίων ο ένας υπόσχεται να αγοράσει και ο άλλος να πουλήσει ένα συγκεκριμένο αγαθό σε μια συγκεκριμένη μελλοντική χρονική στιγμή, σε μια συγκεκριμένη τιμή.

Τα δικαιώματα (options) είναι παρόμοια με τα συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης, με τη διαφορά ότι σε αυτά δεν υπάρχει η δέσμευση, αλλά η προαίρεση. Έχει τη δυνατότητα λοιπόν ο κάτοχος του συμβολαίου να μην ασκήσει το δικαίωμα της αγοράς. Μια πολύ διαδεδομένη χρήση των συμβολαίων δικαιωμάτων είναι η χορήγησή τους σε διευθυντικά στελέχη εταιρειών ως παροχή κινήτρου. Στο διευθυντικό στέλεχος δίνεται η δυνατότητα να αγοράσει μετοχές της εταιρείας σε μελλοντική στιγμή με παρούσες τιμές. Έχει κίνητρο λοιπόν το στέλεχος να εργαστεί προς την κατεύθυνση της αύξησης της τιμής της μετοχής της εταιρείας.

Τα συμβόλαια ανταλλαγής (swaps) αποτελούν μια συμφωνία μεταξύ δύο μερών να ανταλλάξουν χρηματοροές κατά τη διάρκεια μιας μελλοντικής χρονικής περιόδου. Οι χρηματοροές που ανταλλάσσονται μπορούν να προέρχονται από κουπόνια ομολόγων, ένα από τα οποία έχει κυμαινόμενο ύψος όντας συνδεδεμένο με τον πληθωρισμό ή κάποιο άλλο οικονομικό μέγεθος. Τα κύρια είδη συμβολαίων ανταλλαγής είναι τα συμβόλαια ανταλλαγής επιτοκίων, αγαθών και συναλλάγματος. Ειδική περίπτωση συμβολαίων ανταλλαγής αποτελούν τα συμβόλαια ανταλλαγής κινδύνου αθέτησης, γνωστότερα και ως CDS

Τα παράγωγα αποτελούν χρήσιμο εργαλείο για την αντιστάθμιση κινδύνου και τον ασφαλέστερο προγραμματισμό της εμπορικής και παραγωγικής δραστηριότητας. Μια εταιρεία που θέλει να πραγματοποιήσει μια επένδυση μπορεί να προσφύγει στην αγορά παραγώγων για την εξασφάλιση σταθερών τιμών πρώτων υλών, ή σταθερών επιτοκίων κατά τη διάρκεια της επένδυσής της.

Το πρόβλημα είναι όμως ότι τα παράγωγα δεν αντιστοιχούν πάντα σε μια πραγματική αξία. Η ύπαρξη ενός προθεσμιακού συμβολαίου πετρελαίου, δε σημαίνει απαραίτητα ότι το αντίστοιχο πετρέλαιο υπάρχει στην πραγματικότητα. Στην πραγματικότητα η παγκόσμια αγορά παραγώγων ξεπερνά κατά τουλάχιστον 10 φορές το παγκόσμιο ΑΕΠ σύμφωνα με τα στοιχεία της τράπεζας διεθνών διακανονισμών. Η συντριπτική πλειοψηφία παραγώγων στην αγορά είναι τα συμβόλαια ανταλλαγής επιτοκίων.

Αν λοιπόν η πλειοψηφία των παραγώγων δεν αντιστοιχεί σε πραγματικά παραγόμενα προϊόντα, ποια είναι η χρησιμότητα της ύπαρξής τους; Η απάντηση είναι η κερδοσκοπία. Η αγορά παραγώγων αποτελεί εξαιρετικό πεδίο κερδοσκοπίας που δίνει τη δυνατότητα πραγματοποίησης μεγάλων κερδών με μικρό σχετικά κεφάλαιο.

Ας εξετάσουμε ένα απλό παράδειγμα. Επενδυτής έχει στη διάθεσή του €20.000  και πιστεύει ότι η μετοχή Α, με σημερινή τιμή €5, θα σημειώσει άνοδο κατά τους επόμενους μήνες. Συνάπτει συμβόλαια δικαιωμάτων αγοράς (long call) της μετοχής Α μετά από τέσσερις μήνες προς €5 / μετοχή. Η αξία του κάθε συμβολαίου είναι €20 και δίνει το δικαίωμα αγοράς 100 μετοχών στην προσυμφωνημένη τιμή των €5. Με τις €20.000 που διαθέτει μπορεί να αποκτήσει 100 τέτοια συμβόλαια, τα οποία του δίνουν στο σύνολό τους τη δυνατότητα να αποκτήσει 10.000 (100×100) μετοχές της επιχείρησης Α μετά από 4 μήνες στην τιμή των €5.

Αν η τιμή της μετοχής Α αυξηθεί κατά 10%, στα €5,5 το κέρδος του επενδυτή θα είναι 100.000 x (5,5 – 5) – 20.000 = 30.000. Η διαφορά της τρέχουσας αξίας της μετοχής με την τιμή στην οποία έχει δικαίωμα να αγοράσει επί τον αριθμό των μετοχών, μείον το ποσό που δαπάνησε για να αποκτήσει το δικαίωμα.

Αν αντί να απευθυνθεί με τις €20.000 που διαθέτει στην αγορά παραγώγων αγόραζε μετοχές, θα είχε αποκτήσει 20.000/5 = 4.000 μετοχές και το κέρδος του θα ήταν 4.000 x (5,5 – 5) = 2.000.

Η σύγκριση των δύο στρατηγικών μας δείχνει πόσο μεγαλύτερα κέρδη μπορεί να αποκομίσει κάποιος από την αγορά παραγώγων σε σύγκριση με την αγορά πραγματικών μετοχών, επενδύοντας τα ίδια χρήματα. Το αντίθετο βέβαια μπορεί να συμβεί σε περίπτωση ζημίας.

Το κυριότερο χαρακτηριστικό του κερδοσκόπου είναι ότι συνήθως δεν κατέχει την υποκείμενη αξία του της οποίας τα συμβόλαια διαπραγματεύεται, ούτε και έχει σκοπό να τα αποκτήσει. Απλώς αναλαμβάνει τον κίνδυνο από επενδυτές που ενδιαφέρονται να αντισταθμίσουν τον κίνδυνο από μια δυσμενή μεταβολή στην αγορά του προϊόντος. Κατά την ωρίμανση του συμβολαίου απλώς πληρώνει ή πληρώνεται τη διαφορά, ή απλώς το μεταβιβάζει σε κάποιον που πραγματικά ενδιαφέρεται για το υποκείμενο του συμβολαίου.

Στήνεται λοιπόν μια δυσθεώρητη παγκόσμια αγορά παραγώγων, όπου η πλειοψηφία των παικτών δεν έχει κανένα συμφέρον στην υποκείμενη αξία των συμβάσεων παραγώγων, απλώς αναλαμβάνουν τον κίνδυνο αυξομείωσης των τιμών. Αυτό δεν θα ήταν απαραίτητα κακό αν το μέγεθος της αγοράς παραγώγων δεν ήταν τόσο μεγάλο. Έτσι όπως έχουν γίνει τα πράγματα όμως η αγορά παραγώγων λόγω του μεγάλου μεγέθους της έχει σημαντική επίδραση πάνω στις τιμές των αγαθών και των επιτοκίων. Όταν το κυριότερο κομμάτι της προσφοράς και της ζήτησης των αγαθών προέρχεται από παίκτες παραγώγων, αυτοί στην ουσία «χειραγωγούν» την αγορά προς την κατεύθυνση που επιθυμούν. Η προσφορά και η ζήτηση, άρα και η τιμή, προϊόντων και επιτοκίων μικρή σχέση έχει πλέον με τους πραγματικούς χρήστες τους, αλλά με τον τζόγο που αναπτύσσεται στην αγορά παραγώγων.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της κατάστασης ήταν η μεγάλη άνοδος των τιμών του πετρελαίου στα μέσα της δεκαετίας του 2000, όταν ο τζόγος προθεσμιακών συμβολαίων πετρελαίου υπερδιπλασίασε τις τιμές χωρίς να υπάρχουν ανάλογες διακυμάνσεις στην προσφορά και τη ζήτηση. Κάθε μικρή σύρραξη σε μια γωνιά του κόσμου που μπορεί να προκαλούσε μια προσωρινή μείωση της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου κατά λιγότερο από 0,5%, η οποία πολύ εύκολα θα μπορούσε να αντισταθμιστεί, προκαλούσε αύξηση των τιμών κατά περισσότερο από 5% πολλές φορές.

Παρόμοιος τζόγος παίζεται στις μέρες μας με τα επιτόκια δανεισμού διαφόρων χωρών προκαλώντας τεράστιες αυξήσεις στο δημόσιο χρέος τους.