Οριενταλισμός

Ανασκάπτοντας το Παρελθόν

William Holman Hunt, The finding of Christ in the Temple, 1860

Ο Οριενταλισμός, η νοσταλγία της Ανατολής, η λατρεία του εξωτικού και του παράδοξου αποτελεί παθολογία του Ρομαντισμού. Η μακρινή Ανατολή εξάπτει τη φαντασία και πυροδοτεί το πάθος. Ο Οριενταλισμός υπήρξε το ρεύμα σκέψης που παρήγαγαν διανοούμενοι και πολιτικοί, αρχικά της Αγγλίας και της Γαλλίας κατά τα τέλη του 18ου αιώνα και αφορούσε στην Ανατολή. Σε μια περίοδο που έχει, ήδη, προκύψει το Ανατολικό Ζήτημα με τη συνεχή απώλεια των εδαφικών κτήσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την ταυτόχρονη τεχνολογική ανάπτυξη των δυτικών δυνάμεων, αναπόφευκτα η Ανατολή αντιμετωπίζεται ως αδύναμη από το αντίπαλο δέος. Ο αιώνας του Διαφωτισμού αποτελεί την περίοδο κατά την οποία η Ευρώπη χαράσσει τα πολιτισμικά και πολιτικά της σύνορα και διαμορφώνει την ταυτότητά της βασισμένη στην ιδέα της ριζικής διαφοράς από την Ανατολή.

Μέσω του Οριενταλισμού η Δύση αναζήτησε στην Ανατολή την αντιθετική της εικόνα, τον πολιτισμικό της ανταγωνιστή. Η αναζήτηση αυτή ξεκινά ως συγκροτημένος θεσμός σκέψης αλλά γρήγορα καταλήγει σε άσκηση αποικιοκρατικής πολιτικής επί της Ανατολής. Ο Οριενταλισμός ενισχύει το δίπολο Δύσης-Ανατολής, δημιουργώντας ένα μέτωπο πνευματικής σύγκρουσης, καλώντας τη Δύση να ελέγξει την Ανατολή και να την χειραγωγήσει. Ο βασικός λόγος είναι η πνευματικής ισχύς και η ανωτερότητα της Δυτικής πλευράς η οποία έχει καλλιεργηθεί μέσα στα χιλιάδες χρόνια. Ήδη από τα κείμενα του Ιπποκράτη, Ηροδότου και Αριστοτέλη, ο Οριενταλισμός είναι έκδηλος και η επιθυμία τους να προπαγανδίσουν τη γεωγραφική, πολιτική, πολιτισμική ανωτερότητα των Ελλήνων σε σχέση με την ανελευθερία και την έλλειψη πολιτισμικής ταυτότητας των μη Ελλήνων βαρβάρων, γίνεται εύκολα αντιληπτή.

Ο Οριενταλισμός πυροδότησε την ιδεολογική αντιπαράθεση της Δύσης και της Ανατολής, δημιουργώντας πολλαπλά στερεότυπα για τους Ανατολίτες. Η Ανατολή αντίθετη στην ελέυθερη σκέψη και τον διάλογο, καθηλωμένη σε συντηρητισμούς, με αυταρχικούς πολιτικούς θεσμούς , παρουσιάζεται και εμπεδώνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να μην υπάρχει αμφιβολία για την πολιτισμική κατωτερότητά της. Μέσω αυτής της διάχυτης προπαγάνδας και φιλολογίας διαμορφώθηκε ένα τεχνητό δίπολο που παρουσιάζει την ''φωτισμένη'', ''δημοκρατική'' και ''ορθολογική'' Δύση σε αντιδιαστολή με την παγιωμένη ιστορική πραγματικότητα της Ανατολής, η οποία αποτελεί την ετερόνομη ολότητα αντίθετη με την ''πολιτισμένη'' Δύση. Το γεγονός αυτό έδωσε ουσιαστικά, το προνόμιο και το έναυσμα στις δυτικές δυνάμεις να κυριαρχήσουν εις βάρος της Ανατολής και να επιχειρήσουν την εκμετάλλευσή της.

Ο Οριενταλισμός ξετυλίγεται σε διάφορους τομείς, από την φιλολογία, ιστορία, μυθιστοριογραφία, αφηγήσεις περιηγητών και ποίηση μέχρι τις εικαστικές τέχνες. Οι πάγιες αντιλήψεις διαμορφωμένες μέσα στους αιώνες διαπερνούν οποιαδήποτε μορφή τέχνης, προβάλλοντας την εξωτικότητα και την διαφορετικότητα μέσα σε μια μαλθακή και νοσταλγική ατμόσφαιρα.

H Ανατολή άσκησε την γοητεία της στην φαντασία των Δυτικών καλλιτεχνών, ήδη πολλούς αιώνες πριν την στροφή του 19ου αιώνα. Φιγούρες με Μεσο-Ανατολικές ενδυμασίες εμφανίζονται στην Αναγέννηση και το Μπαρόκ από καλλιτέχνες όπως ο Bellini, Veroneze και Rembrandt, ενώ ο άφθονος ερωτισμός των σκηνών με χαρέμια έγινε φανερός στην αισθητική του Γαλλικού Ροκοκό. Μέχρι το σημείο αυτό, ωστόσο, οι Ευρωπαίοι είχαν περισσότερο ουδέτερες επαφές με την Ανατολή, συνήθως μέσω του εμπορίου και κατά διαστήματα, στρατιωτικών επιχειρήσεων. Το 1798 ο γαλλικός στρατός οδηγούμενος από τον στρατηγό Ναπολέων Βοναπάρτη, εισέβαλε στην Αίγυπτο και κυριαρχησε στην χώρα μέχρι το 1801. Η Ευρωπαϊκή παρουσία στην Αίγυπτο, αποτέλεσε πόλο έλξης για Δυτικούς ταξιδιώτες στην Εγγύς και Μέση Ανατολή, πολλοί από τους οποίους αποτύπωσαν τις εντυπώσεις τους σε πίνακες ή σχέδια.

Κάποιοι από τους πρώτους οριενταλιστικούς πίνακες, είχαν ως σκοπό την προπαγάνδα προς όφελος του Γαλλικού ιμπεριαλισμού, αποτυπώνοντας την Ανατολή σαν ένα μέρος οπισθοδρομικότητας, ασυδοσίας ή βαρβαρότητας, το οποίο διαφωτίστηκε και εξημερώθηκε από τη Γαλλική διακυβέρνηση. Ο Antoine-Jean Gros (1771-1835)- ένας μαθητής τους Jacques Louis David και ιστορικός ζωγράφος στην υπηρεσία του Ναπολέων, οποίος δεν είχε ταξίδέψει ποτέ στην Εγγύς Ανατολή- εκφράζει αυτήν την ιδέα στο Napoleon in the Plague house in Jaffa (Ο Ναπολέων στο σπίτι της πανώλης στη Jaffa) (1804, Λούβρος, Παρίσι), προβάλλοντας μια Ανατολική αρχιτεκτονική σύνθεση και φιγούρες σε εξωτικές ενδυμασίες. Το προπαγανδιστικό αυτό έργο, αποτυπώνει την επίσκεψη του τότε στρατηγού και φαίνετια πως επηρέασε τους κρατούμενους, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Jaffa. Ανακαλώντας την χριστιανινή εικονογραφία σε συνδυασμό με το θεϊκό άγγιγμα των βασιλέων, ο Gros αποτυπώνει τον Ναπολέοντα να αγγίζει έναν φυλακισμένο που γνέφει με δυσπιστία.

Antoine-Jean Gros, Napoleon in the Plague house in Jaffa, 1804

                              
Εισηγητές του Ρομαντικού κινήματος, όπως ο Eugene Delacroix (1789-1863), μετέφεραν κι εκείνοι με τη σειρά τους εικόνες βίας και σκληρότητας σε Οριενταλιστικά θέματα.Το έργο του Delacroix Μassacre at Chios (Σφαγή στη Χίο) του 1824 καθώς και το έργο Death of Sardanapalus (1827-28) και τα δύο στον Λούβρο, ενσαρκώνουν εικόνες πολέμου και καταστροφής, τα Ρομαντικά θέματα του ανθρώπινου πάθους, ανεξέλεγχτη δύναμη και ακραία συναισθήματα. Η έμφαση στην στρατιωτική ωμότητα σε πολλά Οριενταλιστικά θεματα, από δυτικούς ζωγράφους, αντανακλά τις διαρκείς διαμάχες κατά τη διάρκεια του αιώνα : τον Ελληνικό πόλεμο για την ανεξαρτησία (1821030), την κατάκτηση της Αλγερίας από τους Γάλλους το 1830 και τον Κριμαϊκό πόλεμο (1853-56).

Eugene Delacroix, Μassacre at Chios, 1824  

                                              
Παρ'ότι οι περισσότεροι Ευρωπαίοι στηρίζονταν στις περιγραφές των ταξιδιωτών και σε διάφορες λογοτεχνικές διηγήσεις για να αποτυπώσουν τις εντυπώσεις τους από την Εγγύς Ανατολή, πολλοί καλλιτέχνες ανάμεσά τους ο Delacroix, Jean-Leon Gerome (1824-1904), Theodore Chasseriau (1819-1856), Alexander-Gabriel Decamps (1803-1860) και William Homan Hunt (1827-1910) κάνανε ένα ή και περισσότερα ταξίδια στην περιοχή. Η ζωγραφική του είδους, η προηγούμενη μορφή του Οριενταλισμού τον 19ου αιώνα, είχε επηρεαστεί σημαντικά από καλλιτέχνες με άμεση εμπειρία από την καθημερινή ζωή στις πόλεις και τις περιοχές της Εγγύς Ανατολής. Ο Gerome κατέστησε δημοφιλές το θέμα του του bashi-bazouk (έκτακτος στρατιώτης του Οθωμανικού στρατού), συχνά αποτυπωμένος σε καθημερινές δραστηριότητες ή κατά τον ελεύθερό του χρόνο, όπως σε έναν καμβά του Charles Bargue (1825/26-1883). Για τον Decamps, του οποίο το τέλος της καριέρας συμμαδεύτηκε από την περίοδο που πέρασε στην Ανατολή (1828-29), οι απεικονίσεις στρατιωτικής ζωής ανύψωσαν τα θέματα του είδους στο μεγαλείο της ιστορικής ζωγραφικής. Οι καλλιτέχνες αυτοί καθώς και οι σύγχρονοί τους, παρήγαγαν σκηνές ήσυχης οικιακής ζωής, μητρότητας- όπως στην σκηνή του Chasseriau Scene in the Jewish Quarter of Constantine (Σκηνή στην Εβραϊκή συνοικία του Κωνσταντίνου)-αλλά και θρησκευτική ευλάβεια όπως στο έργο του Gerome Prayer in the Mosque (Προσευχή στο τζαμί).

Gerome,Prayer in the Mosque

Gerome, Bashi Bazouk,

                                                                                 


Συχνά, το τοπίο της Εγγύς Ανατολής παρείχε ένα υπόβαθρο για θρησκευτικά έργα με Χριστιανικά θέματα. Η προοπτική αυτή εμφανίστηκε κατά κύριο λόγο σε Βρετανούς ζωγράφους, εφόσον η ρητή λεπτομέρεια που ενθαρρυνόταν από τον Οριενταλιστικό στυλ,  υποστήριξε την Προτεσταντική αναγκαιότητα για εικονογραφική καθαρότητα και πιστότητα στην φύση. Από την παροικία του στην Παλεστίνη το 1850, ο William Holman Hunt παρήγαγε πίνακες όπως The finding of Christ in the Temple (1860Birmingham Museum & Art Gallery), ο οποίος χρησιμοποιεί ένα Οριενταλιστικό τοπίο, και το The Scapegoat (O αποδιοπομπαίος τράγος) (1854-55 Lady Lever Art Gallery, Port Sunlight), μια Χριστιανική αλληγορία λαμβάνοταν μέρος σε ένα Παλεστινιακό τοπίο.

William Holman Hunt, The finding of Christ in the Temple, 1860

Μερικές από τις πιο διάσημες Οριενταλιστικές σκηνές-κι εκείνες που επηρέασαν περισσότερο την φόρμα της Δυτικής αισθητικής-αποτυπώνουν χαρέμια. Μάλλον επειδή δεν τους επιτρεπόταν η είσοδος σε πραγματικά χαρέμια, οι άνδρες καλλιτέχνες στηρίζονταν στα όσα άκουγαν και διάβαζαν καθώς και στην φαντασία τους, συμπληρώνοντας με πλούσια εσωτερική διακόσμηση καθώς και πολυτελείς οδαλίσκες, ή γυναίκες σκλάβους ή παλλακίδες (πολλές από τις οποίες με Δυτικά χαρακτηριστικά), ξαπλωμένες γυμνές ή μέσα σε οριενταλιστικά ενδύματα. Ο Jean Auguste Dominique Ingres (1780-1867) δεν είχε ταξιδέψει ποτέ στην Ανατολή, ωστόσο χρησιμοποιούσε το χαρέμι στα έργα του για να προσθέσει μια ερωτική ιδέα στις αισθησιακές του οδαλίσκες. Πέρα από τον έμμεσο ερωτισμό, οι σκηνές με χαρέμια έφερναν στο νου μια αίσθηση καλλιεργημένης ομορφιάς και τρυφερής απομόνωσης την οποία οι Δυτικοί επιθυμούσαν. Η ροπή στον Οριενταλισμό εκδηλώθηκε και σε Ανατολικά αρχιτεκτονικά μοτίβα, έπιπλα, διακοσμητική τέχνη και υφάσματα, τα οποία καταναλώνονταν σε μεγάλο βαθμό από την Ευρωπαϊκή ελίτ. Οι εισηγητές του Αισθητικού κινήματος στην Μεγάλη Βρετανία (1860-80), που συλλογικά υποστήριξαν μια αισθητική της ομορφιάς για την ομορφιά και εκτίμησαν την φόρμα ενάντι του περιεχομένου στην τέχνη, επηρεάστηκαν σημαντικά από τον Οριενταλισμό.

Eugene Delacroix, Οι γυναίκες του Αλγερίου στο διαμέρισμά τους,1834

Jean Auguste Dominique Ingres, The Turkish bath, 1862

Η ισχύς των Οριενταλιστικών εικόνων παρέμεινε αμείωτη για πολλούς καλλιτέχνες κατά τον 20ο αίώνα, ανάμεσα τους οι Auguste Renoir, Henri Matisse, Paul Klee, Vasily Kandinsky, Auguste Macke και Oskar Kokoschka, οι οποίοι ασχολήθηκαν με Οριενταλιστικά θέματα.

Henri Matisse, Odalisque with red trousers