Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, O χαρακτήρας των Ελλήνων - ανιχνεύοντας την Εθνική μας ταυτότητα, Εκδόσεις Ηρόδοτος

Θέματα Ελληνικής Ιστορίας

γράφει ο Νίκος Νικολούδης, διδάκτωρ Ιστορίας πανεπιστημίου Λονδίνου

Η επώδυνη οικονομική κρίση που βιώνει η χώρα μας από το 2010 αποκάλυψε παράλληλα σοβαρότατες αδυναμίες στο θεσμικό, κοινωνικό και γενικότερα πολιτιστικό υπόβαθρό της. Με αυτή την αφορμή διατυπώθηκαν (και εξακολουθούν να διατυπώνονται) απόψεις και ιδέες τόσο για τις θεσμικές μετατροπές που θα συμβάλουν στην ανόρθωση του κράτους και της κοινωνίας μας, όσο και γενικότερα για τη νοοτροπία και την ψυχοσύνθεση των Νεοελλήνων, η οποία αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα επιτυχίας οποιασδήποτε αλλαγής. Σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο προβληματισμού, οι απόψεις ορισμένων διακεκριμένων διανοουμένων έχουν ιδιάζουσα βαρύτητα, ιδιαίτερα μάλιστα όσες συνέβη να διατυπωθούν σε ανύποπτο χρόνο. Δύο τέτοιοι διανοούμενοι υπήρξαν ο κοινωνιολόγος Παναγιώτης Κονδύλης και ο ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος, η βιολογική απουσία των οποίων από τον σύγχρονο διάλογο για το μέλλον της χώρας μας γίνεται ολοένα και πιο αισθητή. Εν προκειμένω δεν θα αναφερθούμε περισσότερο στον Παναγιώτη Κονδύλη, καθώς η ιδιότητά του έχει συμβάλει στην αμεσότερη επαναξιολόγηση του έργου του. Η περίπτωση όμως του Απόστολου Βακαλόπουλου χρήζει μεγαλύτερης αναδίφησης, αφού στη χώρα μας οι ιστορικοί συνήθως δεν συμπεριλαμβάνονται στους διανοούμενους «πρώτης γραμμής».

Ο Βακαλόπουλος είχε το «προνόμιο» να βιώσει εκ του σύνεγγυς την ταραγμένη ιστορία της χώρας μας κατά τον 20ό αιώνα. Γεννημένος το 1909, πέθανε σε προχωρημένη ηλικία το 2000 έχοντας στο μεταξύ γνωρίσει από κοντά τη δυστυχία των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής και τα δεινά της δεκαετίας 1940-49, κατά την έναρξη της οποίας (το 1940-41) υπηρέτησε στο μέτωπο της Αλβανίας. Παρά τις γενικότερες αντιξοότητες, κατόρθωσε να σπουδάσει Ιστορία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, στο οποίο μεταπολεμικά εξελέγη τακτικός καθηγητής της Νεώτερης Ιστορίας, θέση την οποία κατείχε μέχρι τη συνταξιοδότησή του. Το χαρακτηριστικό που τον διακρίνει από τους περισσότερους Έλληνες ομοτέχνους του είναι ότι «μεταποίησε» τα βιώματά του σε πρωτότυπες και διεισδυτικές ιστορικές μελέτες, τον κολοφώνα των οποίων αποτέλεσε η οκτάτομη «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού», την οποία συνέγραψε την περίοδο 1961-88. 

Σε αυτήν ο Βακαλόπουλος εξετάζει την ιστορική πορεία του ελληνισμού από την πρώτη άλωση

Απόστολος Βακαλόπουλος

της Κωνσταντινούπολης (1204) μέχρι το τέλος της διακυβέρνησης του Καποδίστρια, τεκμηριώνοντας με έναν πλούτο ιστορικών, οικονομικών και κοινωνικών δεδομένων τη συνέχεια του ελληνικού έθνος στη διάρκεια έξι ταραγμένων αιώνων, αλλά και μέσα από το «καμίνι» της Ελληνικής Επανάστασης. Το έργο «Ο χαρακτήρας των Ελλήνων», το οποίο παρουσιάζουμε εδώ, αποτελεί κατά κάποιο τρόπο το απόσταγμα των πορισμάτων της «Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού», αποτελώντας μάλιστα το τελευταίο θεματικά αυτοτελές έργο του, καθώς πρωτοεκδόθηκε το 1983 (επανακυκλοφόρησε το 2003 και πρόσφατα ανατυπώθηκε από τις Εκδόσεις Ηρόδοτος). Η πρωτοτυπία αυτού του έργου και ταυτόχρονα το χαρακτηριστικό το οποίο το καθιστά επίκαιρο σχεδόν τριάντα χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευσή του έγκειται στο γεγονός ότι δεν αποτελεί μια τυπική ιστορική μελέτη αλλά μια διαχρονική διερεύνηση της ψυχοσύνθεσης, των προτερημάτων και των ελαττωμάτων των Ελλήνων. 

Με βάση κυρίως τις μαρτυρίες περιηγητών (από τις οποίες εξαιρεί τις αναφανδόν είτε κολακευτικές είτε δυσφημιστικές, θεωρώντας δικαιολογημένα αμφότερες προκατειλημμένες), περιγράφει και ταξινομεί τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των Νεοελλήνων τόσο σε βάθος χρόνου (σε σχέση με τις εκάστοτε ιστορικές συγκυρίες), όσο και ως προς τη συναισθηματική τους ένταση (ως οιονεί «ιστορικός ψυχολόγος»). Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει είναι ότι ουσιαστικά ο χαρακτήρας του ελληνικού έθνους παραμένει αμετάβλητος από την Αρχαιότητα, ειδικότερα μάλιστα από την έναρξη της περιόδου της πολιτικής παρακμής που ακολούθησε τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τους εμφυλίους πολέμους των επιγόνων του. Τα αρνητικά στοιχεία του ελληνικού χαρακτήρα τα οποία διαπιστώνει ότι επανεμφανίζονται συστηματικά στο πέρασμα των αιώνων είναι η έντονη ατομικότητα, ο ακόρεστος πόθος για την ελευθερία, η συνεχής ανησυχία, η φιλοχρηματία, η απειθαρχία, η έλλειψη συντονισμού, ο εγωισμός, η αλαζονεία, η φιλαρχία, η ματαιοδοξία, ο φθόνος, η διχόνοια και η αχαριστία. Παράλληλα με αυτά όμως εκδηλώνονται η ανδρεία, η οξύνοια, η επινοητικότητα, η φαντασία, η φιλοπονία, η ενεργητικότητα, η περιέργεια, η φιλομάθεια και η ευγλωττία. 

Στον επίλογο του έργου ο Βακαλόπουλος διατυπώνει έναν προβληματισμό ο οποίος αποδείχθηκε προφητικός: «Όλα όσα έχουμε σημειώσει ως τώρα σε κάνουν ν’ ανησυχείς παρακολουθώντας την κρίση της νεοελληνικής κοινωνίας, βλέποντας να τρεκλίζει και να χάνει την ισορροπία του το έθνος των Ελλήνων. Και τρέμεις για το μέλλον αυτού του έθνους… Άραγε το ελληνικό έθνος με την ξεχωριστή του μέσα στον κόσμο γλώσσα, τη θρεμμένη από τις πανάρχαιες ρίζες της, θ’ αποτύχει στην αποστολή του και θ’ απογοητεύσει τις σκιές των φιλελλήνων που αγωνίστηκαν γι’ αυτό; Θα αφεθεί να χαθεί από εσωτερική σήψη ή από εξωτερικό εχθρό ή θ’ αφομοιωθεί από τα μεγάλα και δυνατά έθνη της Ευρώπης στην κρίσιμη αυτή καμπή, στην οποία η παρουσία του στην ανθρωπότητα είναι και πρέπει να είναι αναγκαία, όπως και στην αρχαιότητα;» (σελ. 403). Η απάντηση για τον Βακαλόπουλο δεν είναι αυτονόητη αλλά εξαρτάται από την ανύψωση του πνευματικού και του πολιτιστικού μας επιπέδου, η οποία δεν «εναπόκειται στους ηθικολόγους ούτε και στους ιστορικούς που παρεμπιπτόντως ηθικολογούν, αλλά στους δυνατούς και έντιμους πολιτικούς και στους εμπνευσμένους παιδαγωγούς, που όχι μόνο θα νομοθετήσουν τους κατάλληλους θεσμούς, αλλά και θα φροντίσουν για την εφαρμογή τους» (σελ. 406). Σε εμάς, τους επιγόνους του, εναπόκειται να τους βρούμε και να τους αξιοποιήσουμε.